Zaufanie w biznesie – jak je budować i dlaczego warto to robić?

utworzone przez Marcin Nowak | mar 14, 2019 | Rozwój, Codzienność

Zaufanie w biznesie jest tak samo ważne w życiu prywatnym jak i zawodowym. To jedna z tych cech, którą chyba wszyscy wysoko cenimy. Zarówno w kontaktach międzyludzkich, jak i w biznesie.

Ta świadomość, że możemy na kogoś liczyć, że nie będzie działał przeciwko nam, jest z nami uczciwy – jest bardzo ważna, również w kontekście prowadzenia własnej firmy, budowania zespołu i relacji z klientami. Dlatego dziś podsumuję ten wątek i podpowiem Wam kilka praktycznych wskazówek, jak można skutecznie budować zaufanie w biznesie. Jak sam staram się to robić i dlaczego uważam to za absolutną podstawę jakiejkolwiek współpracy.

Zaufanie w biznesie – dlaczego jest takie ważne?

Spójrzmy na kwestę zaufania w biznesie z trzech różnych perspektyw. W ten sposób ten tekst może być pomocny nie tylko dla przedsiębiorców prowadzących własną działalność gospodarczą, ale też dla ich pracowników, potencjalnych partnerów i klientów. Mam dla Was kilka spostrzeżeń dlaczego zaufanie jest istotne w relacjach z klientem, z pracownikami i z biznesowymi partnerami.

Zaufanie w relacjach z klientami – ma fundamentalne znaczenie przy budowaniu wizerunku marki. To ono jest właśnie rzeczywistym wyznacznikiem sukcesu i niemal zawsze przekłada się na sprzedaż. Nie ma w tym niczego zaskakującego, choć wiele firm skupia się tylko na biznesowych celach zapominając jak wiele zależy od budowania relacji międzyludzkich i odpowiedniego wizerunku w oczach odbiorców. Jeśli zyskamy zaufanie klienta, zyskamy jego lojalność. A ta z kolei sprawi, że chcąc skorzystać z jakiejś usługi, będziemy pierwszym miejscem jakie odwiedzi i do którego będzie regularnie wracać. I to nie sam! Lojalny, zadowolony klient będzie nas polecać i przyciągać nowych klientów.

Zaufanie w biznesowych relacjach z partnerami – współpracujące przedsiębiorstwa są bardziej zaangażowane w wykonywane zadań i dążenie do celu, jeśli łączy je wzajemne zaufanie. Nie chodzi tylko o dodatkową motywację. Dobre relacje dają możliwość zmniejszenia kosztów firmowych. Co ważne, współpraca między firmami, dobre stosunki, pozwalają osiągnąć długofalowe korzyści obu stronom. Od zaufania do lojalności dzieli dosłownie krok. Jeśli zdobędziemy lojalność biznesowych partnerów możemy być też pewni, że nie tylko pozostaną z nami na dłużej, ale staną się żywą reklamą naszej marki. To z kolei będzie miało większą siłę promocyjną niż nie jedna reklama. Zaufanych partnerów się poleca, chwali i docenia. A w przypadku problemów i chwilowych „turbulencji” finansowych albo kadrowych, łatwiej o wyrozumiałość. Zaufanie daje bowiem większą elastyczność w biznesie, co prowadząc i budując własną firmę jest wyjątkowo ważne.

Zaufanie w relacjach z pracownikami – niezależnie od branży i specyfiki biznesu w jakim działacie, wzajemne zaufanie z współpracownikami bezpośrednio przekłada się na funkcjonowanie i rozwój firmy. Jak pokazują różne badania, tylko niecałe 50% pracowników ufa swoim przełożonym, a niecałe 30% z nich uważa, że ich szef jest wiarygodnym źródłem informacji. A bez zaufania trudniej o efektywną współpracę. Komunikacja jest zaburzona, co ma potem bezpośredni wpływ na wysokie koszty i wydłużony czas realizacji projektów biznesowych. Jeśli chcesz być dobrym szefem musisz być prawdomówny, otwarty, wiarygodny, uczciwy. Podobnie wygląda to w przypadku pracownika. Dobre relacje w firmie zawsze przekładają się na ostateczny charakter i wizerunek marki. Niemal zawsze mają pozytywne odbicie w budowaniu relacji z klientami. To naczynia połączone.

Jak budować zaufanie w biznesie?

Z zaufaniem jest tak, że trudno je zdobyć, a jeszcze trudniej odbudować, gdy się je straci. Czasami może być to niemożliwe. Podsumowaliśmy najważniejsze korzyści jakie płyną z zaufania, nie tylko w biznesie. A teraz przejdźmy do tego, w jaki sposób możemy je budować i co powinniśmy robić, aby go nie utracić.

Niezależnie od tego czy mówimy o codziennych relacjach międzyludzkich, relacjach z partnerami biznesowymi, z pracownikami, czy też o relacjach na linii firma-klient. W każdym przypadku zasady budowania wzajemnego zaufania wyglądają podobnie. Sprawdzają się podobne metody. Wybrałem kilka subiektywnych spostrzeżeń, garść wskazówek, które mogą Wam pomóc.

Zadbaj o pierwsze wrażenie

Zaufanie budujemy już od pierwszego spotkania. To ważne, bo często może nie być okazji na drugie. Pisałem jakiś czas temu, o tym że często o pierwszym wrażeniu decyduje kilka pierwszych sekund. Jeśli już na początku rozmowy z partnerem biznesowym, z klientem, z pracownikiem sprawiamy wrażenie osoby szczerej, zaangażowanej, zaufanej, to tworzymy podwaliny wartościowej relacji. Oczywiście zaufania nie zdobywa się przy jednym spotkaniu, czy rozmowie. To często długotrwały proces, ale jeśli jednak od samego początku dajemy pozytywne sygnały, łatwiej i szybciej osiągniemy cel.

Najpierw zaufaj sam sobie

Jak możesz zaufać innym, wzbudzać zaufanie, jeśli sam sobie nie zaufasz? Dlatego zacznij od siebie. Musisz ufać własnym umiejętnościom i możliwościom, aby potem przełożyć je na relacje z innymi. Wypada zatem uczciwie przyznać i określić jakie macie mocne i słabe strony. Jakie macie cele, ograniczenia, możliwości. Na co Was stać. Jeśli będziecie świadomi swojej realnej wartości, łatwiej będzie wzbudzać zaufanie innych. Uczciwość i szczerość to fundament zaufania. Zacznijcie od siebie i pamiętajcie – lepsza jest trudna prawda, niż łatwe kłamstwa.

Dotrzymuj słowa

Uczciwość i autentyczność to podstawowa sprawa przy budowaniu zaufania. Można powiedzieć, że to warunek konieczny, niezależnie czy mówimy o zaufaniu w życiu prywatnym czy zawodowym. Jeśli dotrzymujemy danego słowa, wywiązujemy się rzetelnie z zobowiązań, realizujemy obietnice, to na takim fundamencie możemy budujemy trwałe relacje. W innym przypadku tylko kwestią czasu jest kiedy nasz wizerunek się rozsypie. A złamana obietnica, niedotrzymanie warunków umowy może stać się skazą, którą trudno będzie naprawić.

Zadbaj o jakość

Nic tak nie pomaga budować wzajemnego zaufania jak jakość. Jeśli angażujesz się w to co robisz, dbasz o wysoką jakość swoich usług i produktów, budujesz w oczach klientów i partnerów wizerunek specjalisty, któremu można zaufać. Specjalisty któremu można powierzyć nawet trudne zadania i mieć pewność, że zostaną wykonane zgodnie z założeniem. Czyny mają zazwyczaj większą moc niż słowa. Sumiennie i dobrze zrealizowany projekt, będzie budować naszą wartość. Zaufanie nie bierze się znikąd i jeśli chcemy je zdobyć, musimy tę wartości pokazać. A nie tylko o niej mówić. W końcu na zaufanie trzeba sobie zasłużyć!

Wyjdź z inicjatywą, zaangażuj się

Jeśli chcemy zdobyć zaufanie i lojalność klientów oraz partnerów, dobrze jest raz na jakiś czas wykazać się inicjatywą. Pokazać, że zależy nam na utrzymaniu i budowaniu dobrych relacji. Może mieć to formę dodatkowych korzyści, podarunków, rabatów dla stałych klientów. Pomysłów w jaki sposób możecie zaskoczyć pozytywnie swoich partnerów i klientów jest wiele. Często większe znaczenie będzie miał sam fakt wyjścia z inicjatywą, gest, dowód realnego zaangażowania, niż korzyść z niego płynąca.

Zbuduj zaufany zespół

Zaufanie wśród pracowników wydaje się niezbędne jeśli chcemy zdobyć zaufanie klientów. Musimy wiedzieć, że nasz zespół dobrze rozumie główne cele i ustalenia, aby potem móc wprowadzać je w życie. W końcu to pracownicy najczęściej odpowiadają za kontakty z klientami i kontrahentami. Im bardziej odpowiedzialne zadania, tym większe powinno być zaufanie. Jest ono niezbędne również w prawidłowym funkcjonowaniu firmy i organizacji pracy na co dzień. Nie tylko w kontaktach z klientami. W końcu firma to ludzie. Jej losy są zależne od pracy poszczególnych jednostek, ich zaangażowania. Jednostek którym musisz zaufać i które muszą na to zaufanie zasłużyć.

Pokaż opinie i referencje

Referencje i opinie zadowolonych pracowników, klientów i partnerów będzie wyraźnym sygnałem, który będzie miał wpływ w budowaniu nowych relacji biznesowych. Dobre słowo od klienta, polecenie od zaprzyjaźnionej firmy mają ogromną moc promocyjną i wizerunkową. Nic tak nie przyciąga jak kolejny zadowolony klient. Dlatego trzeba zabiegać o zdobycie referencji i opinii od naszych partnerów i klientów. A potem pochwalić się nimi na przykład na stronie internetowej, w social mediach. To często najlepsza forma marketingu i najsilniejszy magnes dla nowych klientów. Pokażcie światu kto i dlaczego Wam zaufał.

Bądź człowiekiem

Wspominałem o tym przy okazji wpisu o personal brandingu. Ludzie chętniej zaufają drugiemu człowiekowi, niż firmie. Dlatego warto jest wyjść poza biuro, przestać chować się za logiem i biznesowy uniform. Pokazać ludzką twarz marki. Łatwiej wtedy o bezpośrednie i bliższe relacje, do których zaufanie z pewnością należy.

Bądź otwarty

Co kryje się za tym określeniem? Chodzi m.in. o otwarte nazywanie swoich intencji, interesów, celów, co jest bardzo ważne w budowaniu relacji prywatnych, ale także biznesowych. Ludzie raczej niechętnie ujawniają swoje prawdziwe motywy postępowania i się odsłaniają. Ma to jednak duży wpływ na to jak jesteśmy odbierani. Istnieje spora szansa na to, że nasza otwartość spotka się z podobną reakcją drugiej strony. A to z kolei sprawi, że wzajemne relacje staną się bardziej ludzkie i trwałe. Otwarte i szczere podejście, jeśli jest autentyczne, pomaga w umacnianiu wzajemnego zaufania. Widać to wyraźnie, gdy weźmiemy pod uwagę relacje z pracownikami. Jeśli chcecie być godni zaufania, sami też musicie zaufać i właśnie w tym mocno pomaga otwartość.

Pytaj i słuchaj

Aby współpraca biznesowa była korzystna dla obu stron, trzeba wiedzieć, na czym zależy partnerowi lub klientowi. Dlatego tak istotne jest zadawać pytania i uważnie wsłuchiwać się w odpowiedzi. To często najprostszy i najlepszy sposób na zdobycie wiedzy o potrzebach, oczekiwaniach i podejściu drugiej strony. Ta wiedza zdecydowanie ułatwia budowanie wzajemnego szacunku i zaufania. Umożliwia też wyjście z inicjatywą. Uważne słuchanie i zadawanie pytań sprzyja wymianie poglądów, poznaniu rzeczywistych pobudek drugiej strony. Pamiętajcie, zaufanie nie oznacza, że musicie wiedzieć wszystko. Wręcz przeciwnie. Oznacza, że gdy czegoś nie będziecie wiedzieć – zapytacie, gdy będziecie mieć wątpliwości – wyjaśnicie je.

„Najlepszym sposobem na sprawdzenie, czy można komuś zaufać jest zaufać tej osobie.” – Ernest Hemingway

Zdobycie i utrzymanie zaufania jest o wiele trudniejsze niż jego stracenie. Czasem wystarczy jeden nieostrożny krok, aby druga strona poczuła się zawiedziona i straciła do nas zaufanie. Dlatego zaufanie jest jedną z tych cech w biznesie, które trzeba nieustannie pielęgnować. Musi też opierać się na realnych wartościach i fundamentach. Jeśli opiera się na fałszu, prędzej czy później się zawali i trudno będzie je odbudować. Dlatego wydaje mi się, że najlepiej zacząć od siebie. Warto zaufać sobie, czyli własnym umiejętnościom, intencjom, a dopiero potem budować zaufanie u innych. Ale to moje subiektywne zdanie. Jeśli macie inne podejście, inne doświadczenia, podzielcie się nim choćby w komentarzach pod wpisem. Zachęcam!

Personal branding – co to jest i dlaczego warto?

utworzone przez Marcin Nowak | lut 18, 2019 | Rozwój, Inspiracje

Budowanie własnej marki to jedno z ważniejszych zadań, jakie czeka każdego przedsiębiorcę. Nie tylko przedsiębiorcę z resztą. Nie trzeba bowiem zakładać i prowadzić własnej firmy, żeby zacząć świadomie i skutecznie budować swój wizerunek w świadomości odbiorców. W dzisiejszym wpisie dowiecie się, czym dokładnie jest personal branding i dlaczego warto wykorzystać go w biznesie.

Czym jest personal branding?

Zacznijmy od tego, że tematu budowania marki nie da się wyczerpać w jednym wpisie. Dlatego dzisiejszy tekst potraktujcie jako podsumowanie najważniejszych informacji i zbiór praktycznych wskazówek. Tak na dobry początek.

Najlepiej będzie zacząć od wyjaśnienia czym jest personal branding. To strategia marketingowa, ogół działań, które mają na celu wypromować własny wizerunek i przedstawić go odbiorcom w określonym świetle. Można powiedzieć, że to forma przemyślanej autopromocji, która skupia się na budowaniu reputacji w szerszym kręgu. To chyba jeden z dominujących trendów w marketingu, a przy okazji trendów na rynku pracy na przestrzeni ostatnich lat. Wzrost świadomości przedsiębiorców, rozwój technologiczny (zwłaszcza internetu i portali społecznościowych), dynamicznie zmieniający się rynek pracy, zmieniające się potrzeby klientów, pracodawców i specjalistów, którzy wchodzą na rynek. To tylko niektóre czynniki, które przekładają się na wzrost znaczenia personal brandingu. Coraz więcej osób właśnie w ten sposób zaczyna podchodzić do własnej kariery i zawodowej drogi. Zauważa, że nie trzeba mieć firmy, loga, biura, zespołu specjalistów, aby pracować na własną pozycję i własną markę. Nie podlega wątpliwości, że dzięki możliwościom jakie daje internet, jest to obecnie dużo łatwiejsze niż kilka lat temu. Ale jak to działa?

Z założenia personal branding jest utożsamiany z budowaniem marki osobistej. Skupia się na budowania wizerunku specjalisty w danej dziedzinie biznesowej. Mając wyrobioną autentyczną renomę, łatwiej o nowe zlecenia, lepszą pracę, nowych klientów itd. Łatwiej zostać zauważonym i docenionym. Uważam jednak że na budowanie osobistej marki warto, spojrzeć nieco z innej perspektywy. Warto odwrócić tą sytuację i na personal branding spojrzeć oczami przedsiębiorcy. Zachwiać nieco definicją, albo mówiąc inaczej – poszukać w niej bardziej uniwersalnego przesłania.

Personal branding dla samodzielnego specjalisty będzie oznaczał stanie się bardziej profesjonalnym, a dla przedsiębiorcy – bardziej ludzkim.

Zapewniam Was, że z perspektywy przedsiębiorcy, (którym jestem) moja firma jest moją marką osobistą. W personal brandingu chodzi o bowiem nie tyle o sztywne podejście do budowania marki jako freelancer, czy samodzielny specjalista, ale również o spójną i dopasowaną do odbiorcy komunikację, o bycie zauważonym, o zdobycie zaufania klientów, pokazanie dlaczego warto skorzystać z naszych usług. To podejście sprawdza się tak samo dobrze, gdy prowadzisz już własną firmę. Jest może o tyle łatwiej i trudniej, że na sukces i renomę pracuję więcej osób. Co ma swoje plusy, ale i pułapki. Na wartość i wizerunek marki pracuje bowiem kilka osób, zatem łatwiej o błąd, ale też szybciej można osiągnąć spodziewane efekty. A jeśli już jesteśmy przy efektach…

Niezależnie od tego na jakim etapie zawodowej drogi jesteś, musisz dobrze wiedzieć jaki chcesz wizerunek budować i dlaczego chcesz to robić. To podstawa. Jeśli potrzebujesz dodatkowych argumentów, to przygotowałem kilka.

Personal branding – dlaczego warto?

Można powiedzieć, że każdy z nas buduje własną markę, niezależnie czym się zajmuje. Im wcześniej zdamy sobie z tego sprawę, tym lepiej. A wszystko po to, aby robić to świadomie, podejmować lepsze decyzje życiowe i zawodowe. Niezależnie czy prowadzisz własną firmę, czy nie, powinno zależeć Ci na byciu specjalistą w swojej dziedzinie. Tak samo na opinii klientów, na to jak Cię postrzegają. Jednak na wiarygodność, renomę i „zauważalność” trzeba sobie zapracować. Innej drogi nie ma. Pozostaje zatem pytanie: dlaczego warto się wysilać? Poniżej przygotowałem kilka uniwersalnych argumentów.

Dlaczego personal branding?

sposób na konkurencyjność – stając się lepszą marką, zostawiasz za plecami konkurencję. Niezależnie czym się zajmujesz, łatwiej osiągniesz cel, jeśli wyróżniasz się na tle innych jakością, profesjonalizmem
skuteczna komunikacja z odbiorcą – model komunikacji H2H (human to human) jest wyjątkowo skuteczny, dlatego jeśli prowadzisz firmę, warto pokazać jej ludzką stronę, nie chować się za logiem
stajesz się bardziej widoczny – wśród potencjalnych klientów i nie tylko. Rekomendacje i wiarygodny wizerunek jest najlepszą siłą nośną w biznesie
personal branding to szybszy rozwój biznesowy
lepszy wizerunek to lepsza praca (lub klient) – mając kompetencje, będąc specjalistą masz szansę na ciekawsze projekty i lepsze kontrakty
jeśli budujemy autentyczną wartość, cena naszych usług przestaje być najważniejszym czynnikiem. Za jakość się płaci więcej i zdecydowana większość klientów doskonale to rozumie. Większa jakość i renoma, to większe ceny. Większe ceny, to większy zysk, a w końcu każdemu finalnie każdemu na tym zależy
mając wyrobioną markę, masz większą wolność – warto budować wizerunek specjalisty, ponieważ dzięki temu zyskujemy większy wybór ofert i możliwości. O nasze usługi zaczynają zabiegać sami klienci.
budowanie marki wymusza planowanie strategii biznesowej, planowanie drogi rozwoju marki, co zdecydowanie zwiększa szanse na końcowy sukces, który nie jest dziełem przypadku
zyskujesz nie tylko klientów, ale też pewność siebie. Widząc efekty upewniasz się o słuszności swoich decyzji, drogi jaką wybrałeś, masz motywację do dalszego działania
dzięki personal brandingowi zyskujesz wiarygodność, przez co efekty Twoich działań są długofalowe
gromadzisz wokół marki zaangażowanych odbiorców, z którymi łatwiej budować autentyczne relacje biznesowe i nie tylko
personal branding pozwala się określić – w czym jesteśmy najlepsi, gdzie mamy największe sukcesy, co jest naszą mocną stroną – to pomocne zarówno z punktu widzenia specjalisty, jak i klientów
budowanie własnej marki to budowanie jej historii, tożsamości, która z czasem zaprocentuje
gdy zaczynasz budować swój wizerunek osobisty, zawsze zyskuje na tym Twoja firma. Zwiększając wartość osobistą, zwiększamy wartość firmy.
marka osobista pozwala na łatwiejsze nawiązywanie kontaktów biznesowych

Budowanie wizerunku własnej marki przynosi realne korzyści biznesowe. Nie zawsze pojawią się od razu, to często czasochłonny proces. Ale zdecydowanie wart wysiłku i planowania. Zwłaszcza, że takie podejście narzuca rynek i oczekiwania naszych odbiorców. Obecnie, tradycyjna forma komunikacji typu B2C (Business to consumer), albo B2B (business to business) jest wypierana przez model H2H (human to human). Ludzie lubią i doceniają bezpośredni kontakt. Skracanie dystansu między firmą a klientem, dobrze współgra z ideą personal brandingu i wpisuje się w tą koncepcję. Z resztą widać to wyraźnie patrząc na dynamiczny rozwój influencer marketingu.

Dzięki tworzeniu marki osobistej macie szansę szybciej się rozwijać, sam proces rozwoju jest lepiej przemyślany i zorganizowany, a efekty są trwalsze. W końcu budujecie własną jakość, która szybko zostanie zauważona i doceniona. Personal brand jest dla samodzielnych specjalistów i ekspertów kreacją, dzięki której przedstawiają propozycje wartości (value proposition) swoim potencjalnym i obecnym klientom. Przedsiębiorcom natomiast pomaga w skracaniu dystansu między firmą, a klientem, nadając jej często cechy osobowościowe. Zwiększa się zaufanie do oferowanych usług i bezpośrednio wpływa na decyzje zakupowe konsumentów. Budowanie marki osobistej zawsze pozytywnie odbije się na Twojej firmie, dlatego warto prowadzić działania równolegle. Personal branding wyjątkowo dobrze sprawdza się, gdy masz już własny biznes, a nie tylko gdy jesteś na początku drogi zawodowej.

Jak budować markę osobistą?

Największym wyzwaniem jest teraz teorię zmienić w praktykę. Jak zbudować wyróżniającą się i silną markę osobistą? Jak wykorzystać ją do budowania skutecznej strategii biznesowej? Można powiedzieć, że zasada jest prosta – to co robisz, rób dobrze i mów o tym głośno. Budując, opowiadasz historię o sobie i swojej marce. Tworzysz swój wiarygodny obraz, dzięki czemu masz szansę wyprzedzić konkurencję i zdobędziesz zaufanie klientów. To wszystko ładnie brzmi w teorii, natomiast w praktyce wiąże się z dużym wysiłkiem, uporem, konsekwencją, cierpliwością i sporym nakładem czasu. Tak to działa niezależnie, czy budujesz markę od zera, czy też tworzysz osobistą markę związaną z innym brandem.

Mam jednak nadzieję, że po dzisiejszym wpisie czujesz się odpowiednio zachęcony, aby działać w tym kierunku. Nie ma jednego, złotego, sprawdzonego przepisu na skuteczne budowanie marki. Każdy musi znaleźć swoją drogę. Jedno jest pewne. Warto jej szukać. Zwłaszcza, że personal branding będzie tylko zyskiwać na znaczeniu. Nie trzeba stawiać tarota, ani wróżyć z fusów. Wystarczy śledzić jak zmienia się biznes, rynek pracy, marketing. Obserwować w jaką stronę to zmierza, żeby dostrzec w personal brandingu swoją szansę.

A jeśli szukacie dodatkowego wsparcia, możecie śmiało skontaktować się ze mną. Znając szczegóły będę w stanie pomóc w takim zakresie, w jakim będziecie tego potrzebować.

Jak napisać dobry biznes plan krok po kroku? Wzór do pobrania

utworzone przez Marcin Nowak | sty 22, 2019 | Inspiracje, Rozwój

Chcesz otworzyć działalność gospodarczą? Prowadzić i rozwijać własną firmę? Marzy Ci się w końcu pracować na swoim? Jeśli tak to najprawdopodobniej będziesz musiał napisać biznesplan. Dobry biznes plan. Zwłaszcza jeśli nie masz własnych środków na rozpoczęcie działalności i musisz liczyć na kredyt, dotację lub dofinansowanie. Ale to nie jedyny powód, dla którego warto to zrobić. Zapraszamy do lektury!

Zakładam, że chcesz ruszyć z własnym biznesem. Bardzo chcesz. Motywacja w biznesie jest niezbędna, ale sama w sobie nie zadziała. Być może masz już nawet pomysł na biznes i na siebie, który rozwijał się w Twojej głowie od kilku lat. Ale to też nadal teoria. W tym każdy jest mocny. Snucie wizji „czego to by się nie zrobiło” przychodzi stosunkowo łatwo 😉

Schody pojawiają się w momencie, kiedy ze słów trzeba przejść do czynu. Kiedy trzeba podjąć konkretne decyzje, a jedna pociąga za sobą szereg kolejnych. Kiedy trzeba wziąć odpowiedzialność za te decyzje. Bez stworzenia planu działania się nie obejdzie. Dlaczego? Jak napisać biznesplan i co powinien zawierać?

Na końcu niniejszego artykuły zamieściliśmy 2 pliki pdf – jeden zawiera ściągę jak biznes plan napisać (jest w nim główna treść poniższego wpisu), oraz wzór przykładowego biznes planu.

Plan na własny biznes – ogólne informacje i wprowadzenie

Biznesplan, jak sama nazwa wskazuje, to plan który precyzuje i określa oczekiwania, cele i konkretne działania biznesowe przyszłych przedsiębiorców. To strategiczny plan firmy, który powinien zawierać bieżące założenia i aktualne dane, ale powinien też wybiegać w przyszłość. Uwzględniać koncepcję, proces budowania marki, strategie rozwoju. Jak to często bywa, kwestią zasadniczą jest wiedza jak to zrobić. Bez niej nie trudno zweryfikować swoje pomysły.

Biznesplan to pewnego rodzaju próba bycia obiektywnym wobec samego siebie

Podzielenie i rozpisanie konkretnych działań pomaga spojrzeć na nie z dystansem. Pomaga zadać dodatkowe pytania, a przede wszystkim – zadać właściwe pytania. Szukając odpowiedzi zdobywacie i porządkujecie ważne informacje. Im będzie ich więcej, tym lepiej. Samo otwarcie własnej firmy nie jest skomplikowane, a formalności nie są bardzo uciążliwe. Kluczowe jest to co wydarzy się dalej. Szczegółowy plan na biznes pozwoli to przewidzieć, poukładać i przygotować się na różne scenariusze. Do tego pomoże Wam wprowadzić własne mierniki oceny rezultatów, ułatwi zdefiniowanie celów biznesowych. Pomoże Wam też uchwycić trendy na rynku, czy ogólnie lepiej wgryźć się w daną branżę.

Nie ma jednego uniwersalnego wzoru biznesplanu

Jest bowiem wiele zmiennych, a poszczególne dane zależne są od specyfikacji branży i samego pomysłu. To nieco komplikuje sprawę ale i daje pewne możliwości. Z drugiej strony można stworzyć pewnego rodzaju schemat, określić najważniejsze aspekty i zbudować pewien wzór wyjściowy. W oparciu o taki wzór, mając punkt odniesienia, łatwiej zorganizować działania i sam proces przygotowań.

Podpowiem Wam dzisiaj, co powinien zawierać biznesplan i jak go napisać. Mam nadzieję, że to będzie dobry impuls na start, praktyczna pomoc i wzór wyjściowy, który pomoże Wam ułożyć pomysły w sensowny i realny sposób. Upewnicie się, że wybraliście dobrą drogę, albo przeciwnie – stwierdzicie że trzeba z niej zawrócić. Tworząc biznesplan, powinna przyświecać Ci jedna myśl: przekonaj siebie i innych, że Twój pomysł jest dobry i ma szanse na sukces. Tylko tyle, albo aż tyle. Aby ułatwić Wam to zadanie, rozpisałem poniżej, co powinno znaleźć się w Waszym biznesplanie.

Jakby nie patrzeć to ważna decyzja, która powinna być poprzedzona odpowiednią analizą i przygotowaniem. Można powiedzieć, że biznes plan będzie pierwszym testem przyszłego przedsiębiorcy. Od tego na ile rzetelnie podejdzie do planowania biznesu, będzie w dużej mierze zależeć powodzenie tego pomysłu na biznes.

Założenie własnej firmy = Pomysł + Koncepcja + Strategia + Wykonanie

Po co pisze się bizes plan?

Najczęściej głównym powodem tworzenia planu na własny biznes jest ubieganie się o dofinansowanie w różnych instytucjach (np. urząd pracy, bank itp.) Bardzo ważną kwestią jest zorientowanie się jakie konkretne wymogi, odnośnie zawartości biznesplanu, ma instytucja u której ubiegamy się o środki.

Pozornie mniej praktyczny, ale nie mniej ważny powód to usystematyzowanie, analiza, podsumowanie i zobiektywizowanie informacji. To co może wydawać się subiektywnie dobrym pomysłem na firmę, wcale nie musi takie być po przeczytaniu biznes planu. Dobrą praktyką będzie zapytanie kilku osób co sądzą o Twoim pomyśle i jak go rozumieją. Ten zabieg pozwala nabrać zdrowego dystansu do przedsięwzięcia oraz poznać perspektywę innych osób.

Kolejnym powodem może być po prostu potrzeba stworzenia biznes planu jako swoistego „manuala”, „mapy” na potrzeby firmy, zwłaszcza w początkowym okresie działalności. Określenie celów i środków do ich realizacji pomaga trzymać się raz obranej drogi (oczywiście w zmiennym świecie czasem należy zmieniać zasadnicze cele lub sposoby do ich osiągniecia)

Co bezwzględnie powinno znaleźć się w biznesplanie?

Strategiczny plan biznesowy firmy powinien uwzględniać szereg kwestii. Schemat struktury biznes planu zawiera następujące, najważniejsze informacje:

charakterystyka pomysłu na biznes – czyli streszczenia całego przedsięwzięcia i wskazanie głównych założeń
charakterystyki usług i produktów – czyli wskazania wszystkich mocnych i słabych stron Waszego produktu (usługa też nią jest jakby nie patrzeć).
analiza finansowa – przełożenie pomysłu na konkretne wyliczenia
analizy rynku i konkurencji – konieczność jeśli wchodzimy do nowej branży
rozplanowanie zatrudnienia i organizacji firmy – co pokazuje jak będzie działać nasza firma
strategia marketingowa i sprzedażowa – czyli do polityki cenowej do reklamy
wizja rozwoju i dokładny harmonogram działań

Jak można się domyślać to bardzo ogólne informacje. Jeśli zależy nam, aby nasz biznes plan był skuteczny i pokazywał rzeczywisty obraz działań i planów trzeba pochylić się nad każdym z tych punktów z osobna. A powinno Ci na tym zależeć nie tylko w przypadku starań o dofinansowanie – powinieneś zrobić to przede wszystkim dla siebie i powodzenie przedsięwzięcia.

1. Podstawowe informacje o firmie i przedsiębiorcy

Tu opisujemy najważniejsze, podstawowe informacje i założenia dotyczące firmy, jak również przedsiębiorcy. Ta część biznesplanu ma szczególne znaczenie w przypadku kiedy planujemy go zaprezentować osobom trzecim, albo ubiegać się o dofinansowanie.

Najważniejsze informacje o firmie:

Planowana data rozpoczęcia działalności gospodarczej
Forma prawna działalności gospodarczej
Planowana lokalizacja siedziby firmy
Nazwa firmy
Dane kontaktowe
Obszar działalności nawiązujący do PKWiU
Rodzaj sprzedawanych usług lub produktów

Najważniejsze informacje o przedsiębiorcy:

Imię, nazwisko
Data urodzenia
Wykształcenie
Kwalifikacje zawodowe i umiejętności
Odbyte kursy, szkolenia
Historia dotychczasowego zatrudnienia i doświadczenie

Wizja, misja i cele przedsiębiorstwa

Opisujemy jaka idea przyświeca założeniu firmy. Jakie cele chcemy realizować. Cele powinny okreslać dokładnie, co firma chce osiagnać w ciagu najbliższych trzech do pieciu lat. Takim celem może być na przykład: zwrot inwestycji, określony udział w rynku, spełnienie określonych założen finansowych itd. Osiąganie celów ich pozwoli zweryfikować czy biznes rozwija się w dobrym kierunku. Dodatkowo można umieścić tu genezę całego projektu, skąd wziął się pomysł na biznes, z czym był związany itd.

2. Charakterystyka planowanej działalności

Tu umieszczamy nazwę naszego projektu, określamy rodzaj działalności (handel, produkcja, usługi), formę organizacyjno-prawną, formę rozliczeń z urzędem skarbowym, lokalizację. Dobrze będzie określić swoją branżę i krótko uzasadnić swoj wybór.

Specyfikacja danej branży

Należy wskazać ogólną charakterystykę branży i głównych producentów działających na danym rynku. W miarę możliwości podać dane liczbowe jeśli są jawne, wielkość sprzedaży i problemy z jakimi zmaga się dana branża. Warto podać też wymagania jakie narzuca branża naszym działaniom, oraz jakie potrzeby mają klienci. Poza tym odnotować jak w danej branży kształtuje się możliwość ekspansji i rozwoju naszych usług lub produktu. Jakie mamy szanse rozwoju w określonych warunkach.

Anliza konkurencji

Jest to związane bezpośrednio z charakterystyką branży. Należy opisać w miarę możliwości jak najdokładniej działania konkurencji. Wskazać największych producentów / usługodawców, pokazując ich ofertę, sukcesy, organizację. W sposób szczegółowy warto zrobić to też przy okazji analizy rynku, która pojawi się w dalszej części biznes planu.

Analiza strategiczna SWOT

Tu należy opisać jaki wpływ będą miały na nasze przedsięwzięcie czynniki ekonomiczne, społeczne, etyczne, technologiczne. Do tego, jaka jest możliwość pojawienia się nowej konkurencji i podobnych wyrobów na rynku. Jaka jest siła przetargowa dostawców i odbiorców? Jakie znaczenie mają dla nas czynniki prawne, polityczne? W odniesieniu do tego należy opisać pozycję strategiczną firmy, wskazać mocne i słabsze strony pomysłu. W skrócie trzeba poddać analizie informacje niezbędne do opracowania własnej strategii, która pozwoli wykorzystać własne szanse, a jednocześnie zminimalizować ryzyko.

Opis produktu / usługi

Kolejna elementarna sprawa. Trudno sobie wyobrazić sytuację, aby skupiać się na ogólnej koncepcji bez wchodzenia w detale dotyczące usług i produktów. Trzeba je dokładnie opisać, jak również omówić ich możliwości, funkcje, korzyści. Należy pamiętać, że zakładając firmę nie tylko realizujemy swoje marzenia ale również chcemy na nich zarabiać. Jak? Na czym? Dlaczego klienci będą chcieli skorzystać w Waszej oferty? Czy Wasz produkt zaspokoi ich potrzeby? Musicie wykazać dlaczego Wasza usługa lub produkt jest pożądana. Czym się wyróżnia od konkurencji. Dobrze już na wstępie dokładnie ustalić kto będzie odbiorcą Waszej oferty i co dokładnie się w niej zawiera.

Dobrze wskazać unikalne cechy produktu lub usługi, szczególne zalety wyróżnijace produkt na rynku. Warto wykazać jak pomogą one uzyskać przewagę nad konkurencją lub nawiązać rywalizację z konkurencją. Warto opisać też na jakim etapie znajduje się nasz produkt (już istnieje czy produkcja jest dopiero planowana) oraz jakie mamy zdolności wytwórcze.

3. Plan inwestycyjny firmy

Charakterystyka planowanej inwestycji, w której należy podać jej zakres i główne założenia. Im więcej szczegółów będzie zawierał opis, tym wiarygodniejsze będą późniejsze wyliczenia i plan finansowy.

Ważnym elementem planowania inwestycji jest ustalenie źródeł i zasad jej finansowania. Trzeba wskazać czy inwestycja będzie realizowana z własnych środków. W jakiej wysokości będą potrzebne dodatkowe fundusze – o ile w ogóle. Podobnie jeśli zamierzamy zaciągnąć kredyt, ważne będzie opisać na jakich warunkach zostanie on udzielony. Wszystkie te założenia powinny też zostać ujęte w planie finansowym.

4. Plan finansowy

Jeżeli prowadzisz już działalność gospodarczą, w tym miejscu dołącz aktualne sprawozdania finansowe. Uwzględnij bilans, rachunek zysków i strat, oraz gdy to możliwe, cashflow (przepływ pieniądza) z ostatnich dwóch lat.

Opracowanie planu inwestycyjnego, prognozy sprzedaży i kosztów firmowych (stały i zmiennych), ich ewentualna optymalizacja i zakres – to kluczowe do podjęcia ostatecznych decyzji o wystartowaniu z własnym biznesem, albo do przekonania innych, że jest to dobry plan. Musi zawierać zatem konkretne dane, prognozy i rozliczenia. Zawartość tej części planu, może się różnić w zależności od tego kto i do jakich celów go przygotowuje. Jednak to Wy, jako przyszli przedsiębiorcy musicie wiedzieć, na ile Wasz pomysł się opłaci. Nawet jeśli są to tylko kalkulacje, a nie twarde dane. Dlatego powinien się tu znaleźć dokładnie rozpisany bilans, plan inwestycyjny, rachunek zysków i strat, prognozy finansowe itp.

Im bardziej wiarygodne dane, tym bardziej wiarygodne i realne będą Wasze kalkulacje. Osobiście wychodzę z założenia, że najlepiej sprawdza się bazowanie na czarnych scenariuszach. Zwłaszcza przy prognozowaniu finansów w firmie. Wiem, że może brzmieć to dziwnie i mało zachęcająco. Natomiast nic tak skutecznie nie sprowadza na ziemię, jak założenie, że gdzieś po drodze nam nie wyjdzie i co wtedy? Funkcjonowanie w bańce mydlanej, jakiejś złudnej iluzji jest częstym błędem młodych przedsiębiorców. Dobrze jest wszystko dokładnie przeliczyć… żeby finalnie się nie przeliczyć.

Prognozy finansowe

Prognozy finansowe przedstawiamy po analizie jakościowej i ilościowej. To miejsce, w którym już konkretnie wskazujemy rachunek zysków, strat, cash flow i bilans.

Rachunek zysków i strat

Tu określamy nasze oczekiwania dotyczące wielkości zysków i strat jakie nasz biznes wygeneruje w określonym czasie. Rachunek ten powinien być oparty na realnych założeniach, które powinny pokrywać się z informacjami zawartymi w cześci opisowej.

Przepływy pienieżne – cash flow

Prognoza przepływu środków pieniężnych jest uważana za jeden z ważniejszych dokumentów finansowych, ponieważ wskazuje wszystkie wpływy, oraz ponoszone wydatki w konkretnym przedziale czasu. W projekcie cash flow uwzględniamy naszą politykę należności, ile i co będziemy sprzedawać za gotówkę, a jaką część z oddalonym terminem zapłaty. Uwzgldniamy też sposób regulowania naszych zobowizań za zakupione surowce, materiały, towary itd. W odróżnieniu od rachunku zysków i strat, w przepływach pieniężnych musimy pokazać cały proces finansowy.

Bilans

Bilans wskazuje jakie aktywa będą potrzebnei w jakiej wysokości, aby móc prowadzić dzialalność na określonym poziomie. Powienien określać też w jaki sposób te aktywa będą finansowane – własny kapitał, kredyt itp.

Punkt rentowności (BEP)

Punkt rentowności (BEP to skrót od Break Even Point) albo mówiąc inaczej równowagi, wskazuje jaki musi być poziom sprzedaży, aby pokryć wszystkie firmowe koszty. Zarówno operacyjne stałe, jak i koszty zakupu surowców, materiałów, koszty odsetkowe itd. Jasno pokazuje ile trzeba sprzedać produktów albo usług przy określonej marży, aby wyjść na tzw. Zero. To bardzo ważne w planowaniu finansowym, bo daje realny obraz sytuacji i weryfikuje niektóre wcześniejsze założenia.

Analiza wskaźnikowa

Wskaźniki finansowe wylicza się na bazie danych z bilansu, oraz rachunku zysków i strat. Mają duże znaczenie nie tylko dla nas, ale też dla potencjalnych kredytodawców. Dają one natychmiastowe sygnały wskazujące na odchylenia od planów i problemy z:

płynnością finansową firmy (np. wskaźnik płatności bieżących)
sprawnością jej działania (na przykład wskaźnik rotacji należności, albo rotacji zapasów)
rentownocią (np. wskaźnik rentowności brutto, wskaźnik rentowności aktywów lub kapitału)
zadłużeniem firmy (np. wskanik zadłużenia kapitału własnego)

Ocena efektywności

W przypadku realizacji przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym, należy dokonać oceny jego efektywności. Jedną z metod jest wyliczenie wartości zaktualizowanej netto NPV, oraz wewntrznej stopy zwrotu IRR. NPV daje wartość netto całego projektu inwestycyjnego z uwzgldnieniem poniesionych nakładów inwestycyjnych oraz przyszłych korzyści finansowych w postaci wpływów. Obliczenia prowadzone są przy stałym poziomie stopy procentowej (tzw. stopy dyskontowej). Jeżeli warto NPV jest dodatnia, to projekt przynosi wartość dodatnią. Kiedy NPV jest ujemne – warto jeszcze raz przeanalizować projekt i dokonać poprawek, albo zmienić niektóre założenia. Warto wiedzieć przy jakiej wymaganej rocznej stopie procentowej NPV daje wartość graniczną zero. Wówczas stopa ta nazywa się IRR. Im wyższe IRR tym lepiej.

5. Plan marketingowy i sprzedażowy – analiza rynku i odbiorcy końcowego

Tu powinny znaleźć się wszystkie istotne informacje dotyczące rynku na jakim planuje się działać. Znaczenie będzie miało zarówno przedstawienie pewnych ogólnych tendencji, jak również trendów lokalnych. Rynek tworzą firmy podobne do naszej. W tym punkcie powinna znaleźć się zatem charakterystyka nie tylko branży, jako ogółu, ale też bezpośrednie odniesienia do konkretnych przykładów i działań konkurencji. Wypada zaznaczyć dlaczego uważacie, że przebijecie się z Waszą ofertą do klientów. Wykazać jaka jest wielkość rynku i jakie są jego możliwości. Jak przewidujecie jego przyszłość i rozwój. Musicie udowodnić sobie i innym, że go rozumiecie. Znacie jego mocne i słabe strony, szanse i pułapki. Warto odnieść się do badań i analiz, zarówno aktualnych jak i tych z lat poprzednich.

Analizując rynek zaczynamy go rozumieć. A dzięki temu udowadniamy sobie i innym czytelnikom biznes planu, że jesteśmy w stanie konkurować z innymi podmiotami w środowisku konkurencji rynkowej i osiągnąć założone cele biznesowe. Należy opisać rynek najlepiej z podziałem na segmenty oraz wskazać ten, na którym chcemy się skupić. Rozpoznanie i właściwa analiza rynku to jeden z trudniejszych elementów biznes planu. Nie zawsze mamy dostęp do wszystkich informacji, poza tym rynek jest bardzo dynamiczny, co dodatkowo utrudnia sprawę. Jest to jednak niezbędne. Tak jak i próba wskazania dominujących trendów, oraz tendencji. Większość elementów biznesplanu w jakiś sposób odnosi się do jakości analizy rynku. To ważne, aby właściwie oszacować szanse na powodzenie, jak również móc wyjść z ofertą dopasowaną do naszej grupy odbiorców.

Ważne bedzie zatem dokładne określenie kim są nasi klienci docelowi. Czy będą to inne firmy, klienci indywidualni, instytucje o szczególnym profilu działalności. Należy ocenić, jakie są główne potrzeby i oczekiwania naszej grupy docelowej. Jakie mają cechy charakterystyczne i dlaczego mieliby skorzystać akurat z naszej oferty. To będzie decydowało m.in. o strategii marketingowej i sprzedażowej naszej firmy.

Strategia marketingowa

Strategia marketingowa opisuje, w jaki sposób zamierzamy osignąć cele sprzedażowe na prognozowanym poziomie. Powinna określać jak najdokładniej co trzeba zrobić, kiedy, w jaki sposób I jakimi środkami. Musi uwzględniać poszczególne zadania z zakresu sprzedaży, polityki cenowej, promocji.

Strategia marketingowa stanowi ważny sygnał, że rozumiecie potrzebę dokładnego zaplanowania rozwoju Waszej firmy. Sposób promocji, dotarcia do klienta, komunikacja z nim, kanały reklamowe – to ważne elementy tej układanki. Bezpośrednio wpływające na efektywność działań i planów. Jeśli nie zrobiliście charakterystyki klienta w powyższych punktach, to przy opracowywaniu strategii marketingowej warto poświęcić temu czas i uwagę.

Polityka cenowa produktu / usługi

Tu przedstawiamy charakterystykę finansową branży, pod kątem usług lub produktów, które sami chcemy sprzedawać. Warto też przedstawić konkretne kaluklacje ceny dla każdego swojego produktu lub usługi z podziałem na koszty stałe (ponoszone niezależnie od poziomu sprzedaży), koszty zmienne (w wysokości proporcjonalnej do wielkości sprzedaży).

Należy porównać określone przez nas ceny, z tymi które funkcjonują już na rynku i wykazać związek między nimi. Bardzo ważne jest określenie ceny minimalnej niezbęnej dla osiągnięcia progu rentowności. Jeśli proponujemy produkt wyższej jakości niż konkurencja, albo będzie się wyróżniał na jej tle, zrozumiałe będzie, że jego cena również będzie wyższa itd. Warto też uwzględnić kwestię ewentualnych promocji i zmian cen w zalezności od zmian na rynku.

Promocja i reklama

Tu określamy naszą strategię promocyjną i reklamową. Musimy wykazać w jaki sposób chcemy prowadzić działania promocyjne i jak chcemy dotrzeć do naszej grupy odbiorców. Czy skupiamy się na promocji w sieci? A może zatrudnimy dodatkowych specjalistów, którzy skupią się na marketignu bezpośrednim? Będziemy organizować eventy branżowe? Jaki budżet będziemy chcieli przeznaczyć na ten cel i jakimi kanałami będziemy prowadzić działania reklamowe i promocyjne? Oczywiście zanim to opiszemy, musimy przygotować się bazując zarówno na wcześniejszej anlizie branży, rynku, produktu i odbiorcy. Warto też określić z jakich materiałów reklamowych planujemy korzystać i w jakiej formie będą dystrybuowane.

6. Zarządzanie firmą i kadry

Personel stanowi trzon firmy. Ważne aby opisać kto i za co dokładnie jest odpowiedzialny. Warto wymieć te osoby konkretnie i wskazać na ich kwalifikacje, kompetencje. Życiorysy można umieścić w załącznikach. Przy tej okazji trzeba zaznaczyć liczbę wspólników, jeśli firma ma być spółką. Jeśli planujemy korzystać z firm zewnętrznych do obsługi prawnej, księgowej, albo informatycznej, warto umieść tę informację w tym miejscu. Ma to duże znaczenie również pod kątem organizacji najwazniejszych działań i procesów niezbędnych do właściwego funkcjonowania firmy.

Pracownicy

Może się wydawać, że zaplecze pracownicze i zarządzające nie jest aż tak ważne na pierwszych etapach inwestycji. Nic bardziej mylnego. Koszty pracownicze w znaczący sposób kształtują finanse firmy. Nie trzeba też chyba specjalnie podkreślać jak ważne jest, aby firma była dobrze zarządzana i zatrudniała kompetentne osoby. W tej części zdecydowanie warto wspomnieć o kwalifikacjach osób prowadzącej działalność, pracowników, o strukturze organizacyjnej i podziale obowiązków.

Oczywiście nie da się oddelegować wszystkich obowiązków na zewnątrz firmy. Dlatego w tym miejscu opisujemy planowane zatrudnienie. Ile osób chcemy zatrudnić i na jakich stanowiskach. Warto też zaznaczyć, jak w trakcie rozwoju firmy widzimy rozwój poszczególnych działów i zwiększenie zatrudnienia. Nie zapominając oczywiście o kosztach, choć te powinny być już określone wcześniej – w planie finansowym.

Harmonogram działań

Harmonogram działań to lista wszystkich czynności, jakie należy wykonać w związku z realizacją przedsięwzięcia. Konieczne jest określenie ich na osi czasu. Ustalenie terminów rozpoczęcia i czasu trwania każdej z czynności. W pierwszym roku ujmuje się je w układzie miesięcznym, w kolejnych – kwartalnie. W harmonogramie warto też uwzględnić plan awaryjny, gdyby doszło do opóźnień lub nieprzewidzianych zdarzeń.

Biznesplan jest po to, aby uniknąć chaosu, aby uporządkować pewne dane i informacje, przekonać siebie i innych, że dany pomysł na biznes ma szanse powodzenia. Często jest tak, że nawet najlepsze pomysły kończą się porażką, bo zabrakło właściwej organizacji i konsekwencji. Konieczne jest wyznaczenie celów (najlepiej długofalowych) i ustalenie realnego harmonogramu ich realizacji. Poszczególne zadania dobrze będzie pogrupować w pakiety robocze i tak jak wspomniałem punkt wyżej – lepiej zakładać pesymistyczną wersję. Tak aby ewentualne zmiany w harmonogramie nie zaburzały całego projektu.

7. Podsumowanie biznes planu i ocena ryzyka

W podsumowaniu biznes planu skontcentrujcie się na wykazaniu zagrożeń, które mogą być nawiększym problemem w realizacji przedsięwzięcia. Należy oszacować skalę tych zagrożeń, ich rodzaj i co najważniejsze przedstawić plan awaryjny.

Warto wspomnieć o konkurencji, zmianie popytu, problemach z zatrudnieniem właściwych specjalistów, przekroczeniu kosztów, złym oszacowaniu sprzedaży I terminów, wpływie polityki gospodarczej i innych trudnościach, na które musimy być przygotowani. To będzie świadczyć o tym, że nie tylko dobrze rozumiemyi dostrzegamy najważniejsze zagrożenia. Będzie to też dowód, że zdajemy sobie sprawę z zagrożeń, potrafimy je właściwie ocenić i znaleźć adekwatne rozwiązania.

Podsumownie

Wymienione aspekty i poszczególne elementy biznesplanu to podstawa. Nic nie stoi na przeszkodzie, żeby rozbudować go jeszcze bardziej. Najważniejsze, żeby w jak najdokładniejszy sposób przygotować się do prowadzenia działalności przed jej rozpoczęciem. Tworzenie biznesplanu wymusza to w naturalny sposób.

Jeśli potrzebujesz wsparcia na początku swojej drogi, w tym również przy budowaniu biznesplanu – skontaktuj się z nami. Przechodziłem przez ten proces kilkukrotnie i dlatego wiem jak pomóc.

Biznes plan – poradnik oraz wzór do pobrania

Zobacz / pobierz poradnik krok po kroku

Pobierz wzór

Trendy w marketingu internetowym 2019

utworzone przez Marcin Nowak | sty 15, 2019 | Marketing

Nowy rok to dobry moment na małe podsumowanie tego, co działo się na przestrzeni ostatnich 12 miesięcy w marketingu. A działo się naprawdę sporo. W końcu marketing to jedna z tych dziedzin, która zmienia się dynamicznie i nieustannie. Niektórym przedsiębiorcom, może być trudno za tym nadążyć, dlatego uznałem, że podsumowanie 2018 roku i zaznaczenie pewnych trendów na nowy rok, będzie dobrym pomysłem.

Marketingowe podsumowanie roku 2018

Pokuszę się o krótkie podsumowanie najważniejszych wydarzeń marketingowych, jakie miały miejsce w 2018 roku. Zwłaszcza, że jest o czym pisać, a niektóre trendy i zjawiska mogą się tylko nasilić w najbliższym czasie.

Cieszę się, że moje zeszłoroczne „wróżenie z fusów”, czyli prognozowanie trendów marketingowych na 2018 pokryło się z rzeczywistością. Co więcej, większość ze wspomnianych tendencji nabrały na znaczeniu i pozostaną z nami w 2019 roku. Zapraszam do zapoznania się z poprzednim wpisem, a teraz szybki przegląd najważniejszych marketingowych wydarzeń z 2018 roku.

Jedna z większych rewolucji, z jakimi mieliśmy do czynienia w 2018 roku, to oczywiście RODO. Nowe przepisy w ochronie danych osobowych wymusiły zmianę podejścia do przetwarzania danych w firmie, co mocno odbiło się również w marketingu. Jak to często bywa w takich przypadkach, krzyku i strachu było więcej, niż to warte. Europejskie rozporządzenie o ochronie danych osobowych co prawda wniosło kilka istotnych zmian. Sprawiły, że pewne procesy biznesowe trzeba było zmodyfikować lub po prostu stworzyć na nowo. Zmieniły podejście marketingu do przetwarzania danych, do ich analizy, profilowania. Jak się okazało nie było to jednak tak skomplikowane, jak to niektórzy wieścili.

O trendzie „mobile first” mówiło się już od jakiegoś czasu. W 2018 roku dało się zauważyć, że sporo firm zmieniło swoje strony internetowe (w tym ja) na bardziej responsywne i dopasowane do użytkowników urządzeń mobilnych. Wszystko to, z myślą o wygodzie odbiorców i wyjściu naprzeciw pewnym trendom, za którymi nie stoją tylko domysły branżowych specjalistów, a konkretne liczby. Statystyki za 2018 rok jednoznacznie wskazują na wzrost użytkowników mobilnych, których liczba przerosła już użytkowników „deskopowych”. Poniżej infografika od Hootsuit, która ładnie podsumowała te tendencje:

Ukłon w kierunku użytkowników mobilnych to już nie kwestia podążania za trendami, to konieczność. Jeśli w 2018 roku pominęliście ten wątek budując Wasze strategie marketingowe, w 2019 już od tego nie uciekniecie. Z resztą nie warto!

Kolejny ważny trend, który zgodnie z oczekiwaniami miał duże znaczenie w 2018 roku, to bliższa współpraca marek z influencerami. Jak pokazują liczne przykłady z branży, infuencer marketing przynosi spodziewane rezultaty, nie tylko sprzedażowe, ale też wizerunkowe. Póki co dotyczy to głównie dużych marek, ale na ich przykładzie widać wyraźnie, że nie jest to tylko tymczasowa tendencja, a zjawisko które na stałe wpisuje się w marketing internetowy i które będzie się dynamicznie rozwijać w najbliższym czasie. Myślę, że teraz przyszedł czas na mniejsze firmy i mniejszych infuencerów, ale o tym szerzej w drugiej części wpisu.

Kolejna kwestia warta odnotowania w kontekście marketingu internetowego, to certyfikat SSL na stronach internetowych. Jeszcze do niedawna certyfikat mógł być odbierany przez przedsiębiorców jako zbędny detal, który nie ma dużego znaczenia. W 2018 roku Google zaczęło jednak oznaczać witryny bez SSL, jako niebezpieczne dla odwiedzających. To z kolei stało się impulsem do zmian w podejściu do zabezpieczenia stron firmowych.

Zgodnie z przewidywaniami, w 2018 roku odnotowaliśmy wzrost popularności chatbotów i ogólnie mówiąc botów wykorzystywanych w marketingu. I znów mówimy o trendzie, który w kolejnych latach będzie tylko zyskiwać na znaczeniu. Dlaczego? Bo jest skuteczny. Bo wspomaga automatyzację niektórych procesów biznesowych. Bo odciąża pracowników w niektórych obowiązkach, bez strat w jakości. Może nie zawsze i nie w przypadku każdej branży jest to równie skuteczne rozwiązanie. Na rynku pojawia się z resztą coraz więcej, coraz bardziej zaawansowanych botów, które stają realnym wsparciem w obsłudze klienta i w marketingu internetowym.

Wzrost cen za reklamę, czyli kolejny trend, który zapowiadałem na początku 2018 roku i kolejny który sprawdził się w 100 procentach. Zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę marketing w social mediach. Już nie tylko Facebook tnie zasięgi. To samo dzieje się z Instagramem i innymi portalami społecznościowymi, które poszły tym tropem. W praktyce oznacza to, że albo zapłacisz za reklamę, albo zginiesz ze swoim przekazem niezauważony. Równocześnie stawki za reklamę skoczyły w górę, co sprawiło, że strategie marketingowe musiały być jeszcze bardziej przemyślane i zaplanowane. A 2019 rok nie napawa w tym temacie optymizmem niestety…

Trendy w marketingu na 2019 rok

Tak jak wspomniałem część trendów pozostaje niezmienna. Tendencje w marketingu, które wiodły prym w 2018 roku będą miały swoją kontynuację w roku 2019. Zapewne będą się rozwijać i ewoluować przez kolejne lata. Nie da się ukryć, że część z nich będzie szczególnie ważna. Wybrałem 5 trendów w marketingu na 2019 rok i teraz postaram się Wam opisać dlaczego warto zwrócić na nie uwagę.

Video w marketingu internetowym

Wszystkie przewidywania mówiące o rosnącej popularności video w marketingu się potwierdziły. Mówi się, że 1 zdjęcie jest warte więcej niż 1000 słów? Na filmie mamy 24 zdjęć na sekundę. Jakieś pytania? 🙂

Około 80% użytkowników deklaruje, że woli obejrzeć materiał video, zamiast czytać standardowy tekst. Potwierdzają to też statystki YouTube’a, który po Google, jest obecnie najpopularniejszą wyszukiwarką internetową. Coraz więcej marek wykorzystuje ten potencjał tworząc content video i w ten sposób docierając do potencjalnych odbiorców.

Niemal wszystkie platformy społecznościowe idą w kierunku tzw. live’ów i wszystko wskazuje na to, że ten trend będzie z nami obecny jeszcze długo. Nie przez przypadek. Live streaming to format jeszcze w większym stopniu angażujący odbiorców. Wywołuje więcej interakcji niż klasyczny format video. Jest też chętnie udostępniany, przez co pozwala na budowanie większych zasięgów w sieci.

Pozostając cały czas w temacie video marketingu, warto zwrócić uwagę na wzrost znaczenia relacji (stories). Coraz więcej marek wykorzystuje ten sposób komunikacji, w formacie w video. Krótka i ulotna forma nie jest żadną przeszkodą. Pomocne z pewnością są tu zmiany w funkcjonowaniu takich portali jak Instagram, w którym pojawiły się nowe funkcjonalności wspomagające tworzenie contentu video w stories. Na Facebooku większość użytkowników ma już dostęp do Facebook Watch, który podobnie jak IGTV jest dużym ukłonem w kierunku video i bardzo wyraźnym sygnałem, w jakim kierunku zmierzają portale społecznościowe.

Marketing dla ludzi i maszyn

Content, content i jeszcze raz content. Do bólu. Jakościowe treści są doceniane przez użytkowników, ale tak samo przez Google. Keyword stuffing już od dawna nie działa. Algorytmy Google są coraz bardziej inteligentne, coraz bardziej wymagające – zupełnie jak nasi realnie odbiorcy. Marketing w 2019 roku będzie stał przed dużym wyzwaniem, aby pogodzić potrzeby realnych użytkowników, a jednocześnie dogodzić botom Google, co pozytywnie odbije się na naszej pozycji w wyszukiwarce. Marketing musi iść w parze z SEO, inaczej przypomina trochę mruganie do dziewczyny przy zgaszonym świetle. Nikt nie zauważy naszych starań. Do tego dochodzi SEM, czyli marketing w wyszukiwarkach internetowych. Bez umiejętnego połączenia tych kwestii nasze działania marketingowe mogą łatwo zginąć w szumie komunikacyjnym.

Mam wrażenie, że każdy nowy rok przybliża marketing do SEO coraz mocniej. Obserwujemy też zdecydowany wzrost standardów jakości w zakresie UX (User Experience), czyli wygody użytkowników. Marketing internetowy też musi iść tym tropem. Wartościowy content może nie wystarczyć. Pamiętajcie, że użytkownicy to nie maszyny, ale za to maszyny stają się coraz bardziej ludzkie. Dziwnie to zabrzmiało? W dzisiejszych czasach nie powinno to już nikogo zaskakiwać, wystarczy sprawdzić „co potrafi” sztuczna inteligencja i jak jest wykorzystywana obecnie. W 2019 możemy się spodziewać, że SI wyszukiwarek nauczy się jeszcze więcej i znów trochę namiesza.

Podcasty w marketingu internetowym

Czym jest podcast, chyba nie trzeba dziś nikomu tłumaczyć. Od kilku lat mówi się o rosnącym znaczeniu tej formy contentu, ale chyba trudno mówić o jakimś masowym boomie. Myślę, że to nadal temat rozwojowy i nadal drzemie tu niewykorzystany potencjał marketingowy. Co staje się szansą dla wszystkich tych, którzy zaangażują się w podcasty zanim zrobi to konkurencja 😉

To idealna forma przekazywania informacji do odbiorców, którzy cierpią na tak zwany „wieczny brak czasu”. Czyli potencjalnie dla większości z nas. Podcast jest też idealnym lekarstwem na chorobę nerwicową spowodowaną przewlekłym staniem w korkach, kolejkach itp. W 2018 roku ilość odbiorców czyli słuchaczy wzrosła o ponad 300 % w stosunku do 2017 roku, w 2019 roku podejrzewam, że te statystyki jeszcze podskoczą. Może czas na własny podcast?

Infuencer marketing w wersji mikro

Jak pokazały ostatnie lata, influencer marketing ma się dobrze i jest jednym z tych trendów w marketingu na 2019 roku, który może dominować. Nie tylko dlatego, że przynosi dobre efekty, pozwala budować wizerunek marki wśród szerszej publiczności, ale też dlatego, że influencerzy pojawiają się jak grzyby po deszczu. Dlatego też uważam, że w 2019 roku dominować będzie influencer marketing w wersji mikro. Mniejsi twórcy to często większa autentyczność i realny wpływ na grupy odbiorców. Mikroinfluencer dzięki współpracy z daną marką może stać się bardziej rozpoznawalny, a marka odnosi określone korzyści marketingowe i sprzedażowe. Z resztą temat jak nawiązać i współpracę z influencerami i jak wykorzystać to w marketingu firmowym, rozwinę w kolejnych wpisie na blogu. Już dziś zapraszam!

Growth hacking marketing

Brzmi obco? Kojarzy się z hackowaniem? Growth hacking to w skrócie, technika marketingowa, która polega na przyciągnięciu nowych użytkowników do naszej marki, bez użycia tradycyjnych form reklamowych i przy zdecydowanie niższych kosztach. Często wykorzystuje się to narzędzie w social mediach, w marketingu wirusowym, w marketingu szeptanym. Celem growth hacking może być budowanie zasięgu, wzrost konwersji, badanie zachowań grupy docelowej, przeprowadzenie pewnych testów, albo skierowanie uwagi określonych odbiorców na określony produkt, czy usługę, by podbić sprzedaż. A wszystko przy bardzo małych, albo zerowych kosztach marketingowych. Ta metoda polega na kombinowaniu, wyszukiwaniu luk w systemach, by potem wykorzystać je do własnego, marketingowego celu. Mam wrażenie, że przez ostatnie, niekorzystne zmiany w portalach społecznościowych, gdzie zasięgi marek są stale zaniżane, stawki za reklamę rosną, growth hacking będzie ciekawą alternatywą na zmniejszenie kosztów promocyjnych, przy jednoczesnym zachowaniu skuteczności. Zapamiętajcie sobie to określenie, bo mam przeczucie, że w kolejnych latach jeszcze o nim usłyszycie.

Niektóre trendy, o których się mówi są przedwczesne. Na przykład wyszukiwanie głosowe – niby funkcjonuje od dłuższego czasu, ale przyrost użytkowników aktywnie z niego korzystających nie jest duży. Warto się zastanowić nad dostosowaniem witryny internetowej do zapytań głosowych. Podejrzewam jednak, że mamy na to jeszcze chwilę. Na pewno warto monitorować to co się dzieje w branży, to jak rozwija się marketing internetowy, by nie zostać w tyle, albo nie obudzić się pewnego pięknego dnia „z ręką w nocniku”.

Mam nadzieję, że tych 5 trendów w marketingu na 2019 rok będą dla Was dobrym impulsem i inspiracją. Jeśli nie do zmiany swojego podejścia, zmiany marketingowej strategii, to może chociaż do dyskusji? Jakie trendy w marketingu są warte podkreślenia Waszym zdaniem?

Na moim kanale Youtube, pojawił się też film, w którym opowiadam trochę o trendach w marketingu, a przy okazji oprowadzam po Krakowie. Jeśli nie widzieliście, to zapraszam:

Kaizen w biznesie

utworzone przez Marcin Nowak | gru 17, 2018 | Zarządzanie, Rozwój

Założenie własnej działalności gospodarczej i prowadzenie firmy wymaga ciągłej pracy i szukania sposobów na rozwój w biznesie. Wszystkim nam zależy na efektach. Olbrzymie znaczenie ma zatem efektywne zarządzanie czasem, pracą, ludźmi, projektami. Ogólnie mówiąc efektywne zarządzanie firmą i jej rozwojem. To z kolei nierozerwalnie wiąże się z ciągłym doskonaleniem się i usprawnianiem naszych działań. O tym też będzie dzisiejszy wpis.

Efektywne zarządzanie i rozwój firmy

Jeśli czytacie moje wpisy na blogu, oglądacie moje filmy, to wiecie już o mnie całkiem sporo. Daleko mi do mówcy motywacyjnego i biznesowego coacha. Mam nieco inne podejście. Nie mam w zwyczaju robić z siebie mentora, orędownika jedynej słusznej prawdy objawionej, ani namawiać Was na jakieś konkretne rozwiązania, które gwarantują sukces w biznesie.

Bardziej zachęcam i namawiam, aby szukać inspiracji w biznesie, próbować nowych rozwiązań, nie zamykać się. Szukać nowych metod, filozofii i narzędzi, które pomogą nam dobrze zarządzać naszymi działaniami zawodowymi i nie tylko. Pomogą osiągnąć nasze cele i sukces – jakkolwiek nie brzmiała jego definicja.

Co więcej, jestem zdania, że nawet jeśli trafimy na sposób, który w naszym przypadku zupełnie nie będzie miał zastosowania, to i tak wyjdzie nam to na dobre. Co się po drodze nauczymy, to nasze. Dowiemy się więcej o sobie, uświadomimy sobie nasze realne potrzeby, łatwiej skorygujemy priorytety i działania – potknięcia i błędy w biznesie naprawdę są potrzebne. To naturalny proces rozwoju i udoskonalania się – tak samo w życiu osobistym, jak zawodowym. Ale dziś nie będzie o porażkach w biznesie, ale o tym jak skutecznie usprawniać zarządzanie firmą, metodą małych kroczków. Jak może nam pomóc filozofia Kaizen w biznesie? Czym jest i na czym polega?

Kaizen – co to jest i na czym polega?

Kaizen to japońska filozofia pracy i zarządzania. Bardzo prosta w swoich założeniach. Wskazuje, że najważniejszą wartością jest ciągłe dążenie do doskonałości. Nawet, a może zwłaszcza, w tym najmniejszych sprawach. To system, który uczy, że najważniejsze jest samodoskonalenie się i podążanie do celu, choćby małymi kroczkami. Byle do przodu, konsekwentnie.

Przyznam się szczerze, że na system Kaizen trafiłem stosunkowo niedawno, trochę przez przypadek. Bardzo szybko zdałem sobie jednak sprawę, że to żadna nowość czy rewolucja. Metoda i podejście jest powszechnie znane już od dawna. Tylko funkcjonowała w mojej świadomości pod inną nazwą. Współcześnie pod pojęciem Kaizen kryje się już nie tylko sama idea, a metoda zarządzania w oparciu o niskie koszty i ciągłe doskonalenie się. Dotyczy to tak samo rozwoju zawodowego, zarządzania firmy, jak i życia osobistego. Koncentracja na nieustających, drobnych usprawnieniach dotyczy tak samo pracowników, jak i przedsiębiorców, kierowników itd. We wszystkich przypadkach przynosi trwałe i pozytywne efekty.

Jednym z elementów Kaizen jest myślenie procesowe, czyli nastawienie na proces, a nie na końcowy wynik. Trzeba przyznać, że to metoda i podejście trochę inne niż w przypadku zachodnich firm, ale bardzo mi się podoba. Jest logiczne. Bardziej skupiamy się nie na celu, a na samej drodze do celu, dzięki czemu nasze kroki – nawet jeśli małe – mają duży sens.. Co więcej, mamy większe szanse, że pozytywne efekty będą długofalowe. Nastawienie na jakość to kolejna cecha charakterystyczna tej filozofii. Ja też mówię o tym już od dawna. Jakość rodzi jakość – podkreślałem to głównie przy temacie budowania własnej marki i jej wizerunku. W przypadku Kaizen tą jakość buduje się poprzez stałe usprawnianie siebie i strategii biznesowej. A jest to możliwe tylko przy odpowiedniej analizie konkretnych danych. Poza danymi szczególne znaczenie ma nastawienia się na odbiorcę, klienta. Twórca filozofii Kaizen – Imai – sam piszę, że „każdy proces jest klientem”. Trudno o zgrabniejsze i trafniejsze porównanie. Jeśli każdy proces będziemy ulepszać z myślą o klientach, dbając o odpowiednią jakość, pozytywne efekty musza się pojawić. Zastanowimy się zatem, jak zasady Kaizen mogą pomóc przedsiębiorcom w rozwoju i efektywnym zarządzaniu firmą.

Kaizen w biznesie – podstawowe zasady

Firmy takie jak Toyota, Walt Disney World, Siemens – są żywym przykładem, że filozofia Kaizen sprawdza się w biznesie. Jak jej zasady możemy wdrożyć we własnym przypadku? Jakie to zasady? Wypisałem kilka podstawowych, z krótkim komentarzem.

Podstawowe zasady Kaizen:

problemy stwarzają możliwości – każde nowe wyzwania i przeszkody uczą, pomagają w poprawianiu działań, dzięki czemu można je przekuć w sukces.
nie szukaj wymówek – zamiast szukać przeszkód, odnajduj możliwości, nowe drogi, które mogą przybliżyć Cię do celu.
pytaj 5 razy „Dlaczego?” – dawanie sobie szans na wątpliwości i wahania, dociekliwość w szukaniu odpowiedzi, pomoże nam poznać genezę problemu i jego charakter. To z kolei finalnie sprawi, że nasze działania będą bardziej skuteczne, przemyślane i efektywne jeśli dokładnie będziemy wiedzieć dlaczego mamy problem, dlaczego chcemy go rozwiązań i dlaczego akurat takim, a nie innym sposobem.
bierz pomysły od wszystkich – czyli o sile inspiracji, która pomaga otworzyć się na nowe pomysły. Każdy pracownik może mieć pozytywny wkład w rozwój firmy, wnieść coś wartościowego. Angażuj ich! Warto opierać się na doświadczeniach i pomysłach innych, szukać nowych rozwiązań i inspiracji, które potem będzie można zastosować w usprawnianiu procesów i działań.
planuj rozwiązania możliwe do wdrożenia – innymi słowy wyznaczaj realne cele. Wiele małych sukcesów jest lepsze od jednego dużego. Dzięki temu wyraźniej widać procesy, drogę do sukcesu, łatwiej też nie stracić motywacji w biznesie
szukaj prostych rozwiązań, zamiast czekać na doskonałe – sztuka doskonalenia się wcale nie musi polegać na doskonałych rozwiązaniach. Nie ma co na nie czekać. Wybieraj proste metody i działaj, zamiast tylko wiecznie planować.
spryt ważniejszy od pieniędzy – nieustannie wykorzystuj swoją inteligencję, potencjał swój oraz swojego zespołu. Jeśli jakaś metoda wydaje się głupia, ale działa, to znaczy, że wcale głupia nie jest. Zamiast pieniędzy używaj rozumu!
odrzucaj standardy – czyli łam zasady, szukaj nietypowych i nieszablonowych rozwiązań, nie przywiązuj się do istniejących standardów, lecz otwieraj się na nowe. Szukaj coraz to lepszych sposobów na zarządzanie firmą i zespołem.
błędy w biznesie koryguj na bieżąco – widząc konieczność poprawek nie czekaj na wprowadzenie zmian zbyt długo. Naprawiaj je od ręki. Im szybciej zareagujesz, tym szybciej zrobisz krok do przodu.
Ulepszanie nie ma określonego końca – podążanie do doskonałości w biznesie i w życiu to niekończący się proces. Pogódź się z tym i każdego dnia myśl o tym co jeszcze można ulepszyć.

Małymi krokami w drodze po sukces

Mimo, że w dzisiejszym tekście uprościłem trochę temat i wspomniałem jedynie o pewnych podstawach, mam wrażenie, że główną myśl udało mi się przemycić. Jak sami widzicie filozofia Kaizen nie jest żadną rewolucyjną metodą – odwołuje się i podkreśla pewne ogólnie znane prawdy.

Warto traktować ją zatem jako zbiór wskazówek, a nie sztywnych zasad. Warto mieć je przed oczami, pamiętać o nich w codziennych działaniach biznesowych. To ideologia, które nie rozwiązuje wszystkich problemów, ale może nam pomóc w efektywnym zarządzaniu firmą i budowaniu długofalowej strategii biznesowej. Z pewnością też ułatwi przejęcie kontroli nad obecnymi procesami w firmie i usprawnienie ich.

Nastawienie się na metodę małych kroków w drodze po sukces, ma też inną ważna zaletę – pozwala na większą kontrolę procesów biznesowych, a dzięki temu skuteczniejszą reakcję, większą pewność siebie i większą świadomość podejmowanych decyzji. Łatwiej jest wyznaczać sobie mniejsze cele, realne do wykonania i nie gubić po drodze motywacji. Prowadzenie własnej firmy, rozwój zawodowy i osobisty to konieczność stałego doskonalenia się. Filozofia Kaizen może być w tym pomocna i inspirująca – przynajmniej moim skromnym zdaniem.

A jak Wy to oceniacie? Słyszeliście już wcześniej o Kaizen? Stosujecie ją w praktyce?

Jestem ciekawy Waszych spostrzeżeń, zapraszam do dyskusji.

« Starsze wpisy

Kolejne wpisy »